Arqile Gjata mes poezisё dhe kritikёs letrare

Fatmir MINGULI 07 Qershor 2020

NjÑ‘ libÑ‘r Ñ‘shtÑ‘ dialogu qÑ‘ nis me lexuesit e vet, intonacioni  qÑ‘ i imponon zÑ‘rit tÑ‘ tij si dhe imazhet e ndryshueshme dhe pÑ‘rzgjedhÑ‘se qÑ‘ le nÑ‘ kujtesÑ‘n e tij.
Borges

Nëpër qelitÑ‘ e gurta zgjohen muzgjet,
dhe zogjtë e mardhur nëpër gurë e fshehin folenë.
Mbi gurin e varrit poeti shpirtin gdhënd!
Gurёt gdhenden,
kanё gjuhёn e tyre nёpёr shtёpira
Avlli, porta e sofate,
shpirti mё thahet mbi gurё.

Arqile Gjata

Jo mÑ‘ kot solla qÑ‘ nÑ‘ krye tÑ‘ kÑ‘saj analize kÑ‘to dy referime tÑ‘ mÑ‘sipÑ‘rme, tÑ‘ cilat kanÑ‘ lidhje me vetÑ‘ thelbin e krijimtarisÑ‘ sÑ‘ poetit, studjuesit dhe kritikut letrar Arqile Gjata. Ai mes librave tÑ‘ tij ka shumÑ‘ me poezi e disa libra me studime. EshtÑ‘ njÑ‘ kompleks elegant botimesh qÑ‘ kanÑ‘ filluar qÑ‘ nÑ‘ vitin 2005, ndÑ‘rsa poezia e parÑ‘ Ñ‘shtÑ‘ shkruar qÑ‘ nÑ‘ vitin 1966 me titullin “Shqerka”
Tek lexon librat me studime dhe kritika letrare, habitesh kur sheh se sa shumё ka shkruar pёr tё tjetrёt, e kur pёr tё ёshtё shkruar pak. Janё parathёniet e librave tё tij shkruar nga profesorё, akademikё e studjuesё tё ndryshёm Nё shkrimet e tyre analitike theksohen pothuaj tё gjitha ato veti qё ka Arqile Gjata si kritik letrar dhe si studjues, si njё zё krejt ndryshe.
Pikёrisht nё kёtё veti do tё ndaloj edhe unё pёr tё kontribuar sado pak nё punёn e tij tё plodhur nё dobi tё kulturёs shqiptare, si nё letёrsi ashtu dhe nё histori dhe gjuhёsi.
Librat studimorÑ‘ fillojnÑ‘ me “NjÑ‘ ese pÑ‘r jetÑ‘n” nÑ‘ vitin 2010 dhe vazhdojnÑ‘ me “TÑ‘ pikturosh fjalÑ‘n, tÑ‘ pikturosh dritÑ‘n” ( 2017), “Trokas me ligjÑ‘rime” (2017). TÑ‘ veçanta janÑ‘ studimet mbi Aristidh KolÑ‘n dhe “UdhÑ‘time poetike” si libra qÑ‘ e nderojnÑ‘ autorin e tyre. BÑ‘jnÑ‘ pjesÑ‘ nÑ‘ kÑ‘tÑ‘ mozaik dhe botimet me kujtime “Ti je lulja mÑ‘ e bukur” (2014) dhe “Shoqata atdhetare “VÑ‘llazÑ‘rimi” (2015).
Ndonёse jeton nё Greqi, gjeografia e studimeve tё tij kapёrcen disa kufij shtetesh dhe qё nga studio e tij ai shkon nё Kosovё, nё Maqedoninё e Veriut, nё Shqipёrinё e Vlorёn e tij tё dashur, nё Izrael, Angli, Amerikё etj. Ndёrsa hapёsira kohore e autorёve dhe veprave tё tyre qё ai ka marrё pёr studim ёshtё shumё e madhe, vjen qё nga rilindja shqiptare e ndalon pёrkohёsisht nё ditёt tona.
PÑ‘rshtypje mÑ‘ bÑ‘n libri “NjÑ‘ ese pÑ‘r jetÑ‘n” qÑ‘ shoqÑ‘rohet me njÑ‘ parathÑ‘nie dhe reçencÑ‘ nga prof.dr. Fatmir Terziu. Ai shkruan pÑ‘r kÑ‘tÑ‘ libÑ‘r:
“EshtÑ‘ njÑ‘ ridimensionim i fjalÑ‘s sÑ‘ pjekur, njÑ‘ rishtrim i dijeve dhe njohurive qÑ‘ ka ky autor, por edhe si trajtues i vlerave nÑ‘ artin e fjalÑ‘s.”
NÑ‘ kÑ‘tÑ‘ libÑ‘r tÑ‘ parÑ‘ studimor, botuar para dhjetÑ‘ vjetÑ‘sh, edhe sot gjenden mendime me vlera tÑ‘ pakufishme pÑ‘r kohÑ‘n qÑ‘ jetojmÑ‘. Jo vetÑ‘m mendimet por edhe esetÑ‘ e kritikat letrare kompozojnÑ‘ kuadrin mozikor tÑ‘ kÑ‘tij libri tejet tÑ‘ sinqertÑ‘. Kur lexon esetÑ‘ mbi jetÑ‘n, mbi shpirtin, mbi vetminÑ‘ apo vdekjen, mendja mÑ‘ shkon te romani i Sterio Spasses “ Pse”.
Arqile Gjata shfaq alternativat e tij tÑ‘ pafund nÑ‘ matricat studimore, duke shpÑ‘rthyer personalitetin e tij social, cultural dhe gjuhÑ‘sor. Po e theksoj se nÑ‘ gjithÑ‘ studimet e tij; ka nÑ‘nshtar poetic, Ñ‘shtÑ‘ poezia qÑ‘ e drejton atÑ‘ pÑ‘r tÑ‘ realizuar portretet e shkrimtarÑ‘ve dhe poetÑ‘ve tÑ‘ shquar si Roland Gjoza, Fatmir Terziu, Stefan Martiko, Alush Avdyli. JanÑ‘ tÑ‘ shumtÑ‘ edhe poetÑ‘ dhe shkrimtarÑ‘ tÑ‘ tjerÑ‘, pÑ‘r tÑ‘ cilÑ‘t Arqile Gjata shkruan: “Demokracia e fjalÑ‘ve Ñ‘shtÑ‘ demokracia e artit tÑ‘ tÑ‘ shkruarit” pÑ‘r poetin e Sami Gjoka, ose “Shkrimtari i njÑ‘ kataklizmoje hipotetike” pÑ‘r Spiro Qirinxidhi. NdÑ‘rsa pÑ‘r poetin modern Stefan Martiko ai shkruan se Ñ‘shtÑ‘ pÑ‘rfaqÑ‘sues i meritueshÑ‘m i poezisÑ‘ moderne me doza hermetike, qÑ‘ ka ndÑ‘rtuar trekÑ‘ndshin mendim-gjuhÑ‘-kulturÑ‘.
Por nÑ‘ vÑ‘llimin “UdhÑ‘time poetike” Arqile Gjata pÑ‘rdor “artilerinÑ‘ e rÑ‘ndÑ‘ “ duke trajtuar tema tÑ‘ fuqishme siç Ñ‘shtÑ‘ ajo qÑ‘ e hap kÑ‘tÑ‘ vÑ‘llim dinjitoz “MultigjuhÑ‘sia dhe multikultura nÑ‘ rrethanat aktuale nÑ‘ Ballkan” – njÑ‘ sulm i fuqishÑ‘m studimor, ku pak studjues tÑ‘ fushÑ‘s kanÑ‘ denjuar tÑ‘ studjojnÑ‘. EshtÑ‘ vendi kÑ‘tu tÑ‘ theksoj se Arqile Gjata Ñ‘shtÑ‘ njÑ‘ shembull qÑ‘ trajton literaturÑ‘n e specializiuar, pÑ‘rfshirÑ‘ edhe studimet e profesorÑ‘ve tÑ‘ Universiteteve shqiptare. NÑ‘ kÑ‘tÑ‘ libÑ‘r mbizotÑ‘rojnÑ‘ shumÑ‘ kritika letrare pÑ‘r shumÑ‘ poetÑ‘ shqiptarÑ‘ por qÑ‘ janÑ‘ kryesisht nga Jugu i ShqipÑ‘risÑ‘, dhe jo vetÑ‘m tÑ‘ VlorÑ‘s. RÑ‘ndÑ‘si ka qÑ‘ vetÑ‘ poeti Arqile Gjata jep konkluzione tÑ‘ rÑ‘ndÑ‘sishme pÑ‘r poezinÑ‘ shqiptare, sa qÑ‘ po tÑ‘ mblidhen veçmas nÑ‘ njÑ‘ vÑ‘llim tÑ‘ posaçÑ‘m do tÑ‘ ishte njÑ‘ kontribut nÑ‘ drejtim tÑ‘ vlerave tÑ‘ kÑ‘saj poezie bashkÑ‘kohore shqiptare.

Arqile Gjata me studimet e tij, jo vetёm pёr poezinё shqiptare, po bёn punёn e njё instituti tё tёrё.
Si Ñ‘shtÑ‘ e mundur qÑ‘ njÑ‘ njeri i tillÑ‘ ku mosha bÑ‘n punÑ‘n e saj, aq mÑ‘ tepÑ‘r emigrant, tÑ‘ marrÑ‘ pjesÑ‘ nÑ‘ konferenca e tubime shkencore nÑ‘ universitetet e ShqipÑ‘risÑ‘, tÑ‘ MaqedonisÑ‘ se Veriut e tÑ‘ tjerÑ‘ universitete, tÑ‘ mbajÑ‘ kumtesa tÑ‘ çmuara…dhe tÑ‘ mos kÑ‘rkojÑ‘ haraçe..!? Ky Ñ‘shtÑ‘ thelbi i kÑ‘tij poeti – shkencÑ‘tar qÑ‘ nuk e ka ndÑ‘rprerÑ‘ punÑ‘n e tij intelektuale, krijuese qÑ‘ kur mbaroi Institutin e LartÑ‘ tre vjeçar tÑ‘ ShkodrÑ‘s nÑ‘ vitet 1972-1975!
NÑ‘ botÑ‘n e madhe shpirtÑ‘rore tÑ‘ Arqile GjatÑ‘s gÑ‘lon shpirti i Jugut, prandaj ai shkruan e shkruan pÑ‘r poezitÑ‘e Fatos Arapit, Niko KacalidhÑ‘s, Hiqmet Meçaj, Grigor Jovanit, Xhemal Lato, Llambi Gjikuli, Theodhori Biba, etj.
NdÑ‘rsa studimi “ Himara nÑ‘ kÑ‘ngÑ‘” Ñ‘shtÑ‘ njÑ‘ obelisk me firmÑ‘n poetike tÑ‘ arkitektit Arqile Gjata.
NÑ‘ librin tjetÑ‘r “Trokas nÑ‘ ligjÑ‘rime” studjuesi poet e tejkalon analizÑ‘n pÑ‘r njÑ‘ autor duke hyrÑ‘ nÑ‘ paralelet e tre poetÑ‘ve vlonjatÑ‘ Ali Asllani, Nexhat Hakiu dhe Fatos Arapi. Prof. Dr. Bardhyl Gaçe e cilÑ‘son kÑ‘tÑ‘ libÑ‘r si “NjÑ‘ vizion i ri nÑ‘ studimet letrare”, me shumÑ‘ tÑ‘ drejtÑ‘ sepse vetÑ‘m studimi i ArqilesÑ‘ i futur nÑ‘ kÑ‘tÑ‘ libÑ‘r me titullin” Gjuha arvanitase e folur arkaike apo “zhargon”?”, Ñ‘shtÑ‘ njÑ‘ pus i thellÑ‘ ku ai ia ka gjetur fundin. Ky studim sÑ‘ bashku me atÑ‘ pÑ‘r Aristidh KolÑ‘n dhe pjesÑ‘t nga “Arshiva e harruar” janÑ‘ pjesÑ‘ e dÑ‘shmisÑ‘ tÑ‘historisÑ‘ sÑ‘ vÑ‘rtetÑ‘ tÑ‘ shqiptarÑ‘ve, çka Arqile Gjata e shtjellon me pÑ‘rpikmÑ‘rinÑ‘ maksimale. Po kÑ‘shtu mund tÑ‘ cilÑ‘soj dhe punimin eskluziv tÑ‘ botuar nÑ‘ kÑ‘tÑ‘ libÑ‘r mbi frazeologjinÑ‘ e poezisÑ‘ çame, ku respekton punimet e shkencÑ‘tarve Gjovalin Shkurtaj dhe durrsakes Edlira Troplini. TÑ‘ habit fakti se si i gjen Arqile Gjata veprat etyre, me zellin e njÑ‘ tÑ‘ riu, do tÑ‘ thoja.
Mes punimeve tё shumta, Arqileja ka bёrё dhe studimin e guximshёm mbi poetёt shqiptarё emigrante nё Greqi duke trajtuar me shumё finesё tragjiken dhe tё shёmtuarёn.
Nё radhёn e studimeve historike, Arqile Gjata ka bёrё analizёn e vendbanimit tё arvanitasve. Eshtё njё studim qё ballafaqohet me studimet e studjuesve arbёreshё dhe qё dallon pёr saktёsinё dhe larminё e dokumentacionit tё jashtёzakonshёm. Ai si asnjё studjues tjetёr e ndan kёtё studim nё pesё periudha ku nё secilёn ai ka vendosur mendimin e tij shkencor.
Nё studimin madhor mbi Aristidh Kolёn kemi tё bёjmё me njё monografi tё plotё ku mpleksen jeta dhe vepra e kёtij arvanirasi tё madh me jetёn e figurave tё shquara arvanitase ndёr shekuj. Njё libёr i till i bёn nder kulturёs shqiptare.
Por le tÑ‘ kthehem nÑ‘ atÑ‘ pjesÑ‘ tÑ‘ krijimtarisÑ‘ tjetÑ‘r tÑ‘ ArqilesÑ‘, atÑ‘ tÑ‘ muzÑ‘s poetike. Poezia e tij “ Vargje prej guri” Ñ‘shtÑ‘ njÑ‘ lloj autoportreti i tij. Poeti, shkrimtari dhe pÑ‘rkthyesi i njohur Iliaz Bobaj me rastin e 70 vjetorit tÑ‘lindjes sÑ‘ ArqilesÑ‘, shkroi artikullin studimor “Profili poetik i poetit Arqile Gjata”, duke e karakterizuar kÑ‘shtu poezinÑ‘ e tij: “ TÑ‘ duket sikur poeti hyn nÑ‘ njÑ‘ vend tÑ‘ shenjtÑ‘, nÑ‘ tÑ‘ cilin, pasi pÑ‘rkulet me nderim, duke lÑ‘nÑ‘ njÑ‘herÑ‘sh dhe urimin e tij, del prej andej mÑ‘ i fisnikÑ‘ruar se mÑ‘ parÑ‘.”
Analiza tё shumta janё shkruar pёr krijimtarinё e Arqile Gjatёs si poet. Me tё drejtё ai cilёsohet si njё zё mё vete, si njё pёrfaqёsues i poezisё sё Jugut, atij Jugu qё ai i kёndon me aq dashuri dhe respekt.
Arqile Gjata punon vazhdimisht, mosha e tij veçse e shtyn akoma mÑ‘ shumÑ‘ pÑ‘r tÑ‘ punuar nÑ‘ dobi tÑ‘ shqiptarÑ‘ve kudo qÑ‘ janÑ‘. Uroj qÑ‘ ky poet, studjues dhe shkrimtar (tÑ‘ mos harrojmÑ‘ dhe vÑ‘llimet me prozÑ‘), tÑ‘ ketÑ‘ shÑ‘ndet dhe jetÑ‘ tÑ‘ gjatÑ‘!

--------------------------------

Botuar së pari në www.fjalaelire.com

Ndaje me miqte