Retrospektivë: 2007 Kadare bashkëbisedon me grekë e shqiptarë në Athinë

28 Janar 2016

Më 23 janar 2007 në Athinë është prezantuar botimi në Greqisht i dy veprave të reja të shkrimtarit shqiptar Ismail Kadare. Me këtë rast, Kadare ka zhvilluar edhe një bashkëbisedim me lexues grekë e shqiptarë, ku ka dominuar tema e lirisë, në përmasën universale të saj. Sot, Kadare mbush 80 vjeç. Prandaj menduam të botojmë një speciale nga ai takim i 9 viteve më parë, ashtu siç e kishim pasqyruar në gazetën Tribuna, në numrin e të premtes, 27.01.2007. Nga ROBERT GORO Ismail Kadare ka ardhur në Athinë, pas një mungese fizike gati dhjetëvjeçare. Them “mungesë fizike”, pse ai, që nga shkurti 1998, kur ishte këtu për prezantimin e librit të vet “Spiritus”, ka qenë çdo vit i pranishëm me librat e tij që botohen thuajse menjëherë krahas publikimit të tyre në Shqipëri apo në Francë. Me më shumë se 25 tituj të përkthyer në greqisht, Ismail Kadare është si pakkush prej kolegëve të tij të huaj, kaq i njohur këtu në Greqi. Që prej disa ditësh media greke kishte paralajmëruar ardhjen e Kadaresë, me shkrime të gjera kushtuar shkrimtarit të madh shqiptar. Mbrëmë, në tempullin e letërsisë vendase, në strehën e librit në Athinë, shumë dashamirë të Kadaresë e kanë ndjekur nëpërmjet një monitori të madh veprimtarinë, ngase salla nuk i nxente dot të gjithë. Grekë e shqiptarë i kishte bashkuar mbrëmë prezantimi i dy librave të fundit të Kadaresë, botuar në greqisht, “Vajza e Agamenonit” dhe “Pasardhësi”, përkthyer nga ish-ambasadori i Greqisë në Shquipëri Dimtris Iliopulos. Shkrimtarë e kritikë grekë, por edhe shkrimtari e gazetari shqiptar Gazmend Kapllani që po bën një karrierë të suksesshme në Greqi, kishim marrë përsipër të prezntonin botimin më të fundit të kadaresë, të cilin botim, shumë prej të pranishmëve e njihnin ndërkaq. Nëntë vjet më parë Kadaresë i ishte dashur t’i shpjegonte opinionit grek, mbrapështinë që kishte kaluar fare afër në kohë vendi i tij, pra ngjasrjet e 1997-s. Kësaj here, ai ka pasur dëshirë që të shtjellojë çështje më universale, të lidhura gjithsesi me fatin e tij si shkrimtar për të krijuar letërsi nën diktaturë. Ai ka shpjeguar në mënyrë fare të qartë mekanizmin e vrasjes së letërsisë së vërtetë nga diktatura komuniste, duke theksuar se anjë regjim totalitar nuk e pati kaq seriozisht lufton kundër letërsisë se sa komunizmi. Por theksoi se megjithatë, disa shkrimtarë e ruajtën letërsinë: Ismail Kadare u pyet edhe për shkallën e njohjes të letrësisë bashkëkohore greke në Shqipëri. Biseda ka kaluar tej caqeve të letërsisë, teksa shqiptarët e shumtë të pranishëm në sallë, i lokalizuan në një farë mënyre temat. Në këtë veprimtari përshëndeti edhe kryetari i bashkisë së Athinës, Nikitas Kaklamanis: “Shkrimtari është armiku i natyrshëm i diktaturës. Me fjalët e tij pra e ftoj Ismail Kadarenë në djepin e demokracisë, në qytetin tonë Athinë, që vitin e ardhshëm do të kremtojë 2500 vjetorin e republikës athinase, në thelb, demokracinë e parë në botë, thy kryebashkiaku i Athinës”. Kadare: Më ka çuar letërsia drejt lirisë dhe jo liria drejt letërsisë Nuk e fsheh që duke ardhur në këtë takim, disa herë kam menduar që çfarë të them? Biseda për letërsinë është kaq e gjarë saqë është e pafundme. Unë i thashë botuesit tim unë nuk do të flas, jo për ndonjë trill, por sepse i thashë në një mënyrë konkrete përse të flas, përse interesohet publiku grek e bashkë me të publiku shqiptar. I thashë të bëjmë një dialog dhe unë të jem interesant për ta dhe ata interesantë për mua. Pra kishim dy mendime të ndryshme në fillim, më në fund erdhëm në një kompromis, unë pranova të flas diçka në fillim, sa për të hapur oreksin dhe pastaj të vazhdoj në një dialog me ju. Do t’i përgjigjem me dëshirë dhe pa asnjë kufizim çdo pyetjeje që keni ju. Do të flas shkurt dhe qartë. Kur je shkrimtar nga Lindja, ose nga ish-Lindja (kur Lindja u bë “ish”), pyetja që më së shumti vinte në mëndjen e publikur që ishte jashtë këtyre vendeve, jashtë robërisë, ishte: “Si mund të jesh shkrimtar në një vend totalitar, në një vend komunist?”. Unë kam pasur tmerr nga kjo pyetje sepse ma kanë bërë gjithë gazetarët e huaj, atëherë kur Shqipëria ishte ende vend komunist. Jam përpjekur ta shmang, duke bërë sikur nuk e kuptoj pyetjen, por kjo nuk mund të vazhdonte gjatë, sidomos kanë qenë të rrezikshme intervistat e drejtpërdrejta në TV. Një gazetar gjerman më pyeti direk: A janë të lirë shkrimtarët shqiptarë të shkruajnë atë që duan? Unë heshta 1-2 sekonda, por nuk mund të heshtja më tepër. Dhe pastaj, lavdi zotit, më erdhi në mendje një gjetja: i tashë që koncepti i lirisë tek ne dhe tek ju është i ndryshëm. Unë thashë se shpëtova, por gjermani u tregua shumë këmbëngulës dhe më bëri pyetjen tjetër që ishte fatale: Zoti Kadare, po të doni të shkruani kundër regjimit, a mund të shkruani? Dhe meqenëse në çaste të vështira truri i njeriut punon në ethe, pata shansin të bëja një gjetje edhe për këtë pyetje të tmerrshme, duke u përgjigjur që jo, sepse Kushtetuta shqiptare, ligjet e vendit tim, e ndalojnë një gjë të tillë, gjë që ishte një përgjigje korrekte, sepse teorikisht kjo pranohej edhe tek ne, domethënë, që ndalohet propaganda kundër regjimit. Fatkeqësia ishte që shkrimtarë nga vende të tjera të lindjes përgjigjeshin ndryshe. Përgjigja e tyre ishte kjo pak a shumë: pyetja është absurde, ne bëjmë atë letërsi që na thotë zemra, domethënë jemi të lirë dhe nervozoheshin kur kjo pyetje përsëritej. Për fat të mirë në Shqipëri kushtetuta e thoshte hapur që Shqipëria është vend i diktaturës së proletariatit, unë nuk di vend tjetër të lindjes që ta pranonte hapur në kushtetutë, diktaturën. Po kaloj te pjesa e dytë e diskutimit tim të hapur: pyetja vazhdon: a mund të ketë në një vend totalitar, komunist, letërsi normale? Në pamje të parë pyetja duket moralisht jokorrekte. Pse duket jo korrekte, sepse bota ka njohur shumë herë regjime totalitare, dhe letërsia botërora ke patur aq përvojë, saqë ajo nuk është trembur nga regjimet totalitare. Ajka e letërsisë botërore, pjesa më madhështore e saj, është krijuar në regjime të errëta. Por nga ana tjetër pyetja ishte shumë këmbëngulëse, pse? Kishte një arsye për këtë pyetje. Ishte e vërtetë që bota ka njohur regjime të tmerrshme totalitare, të cilat kanë luftuar të gjitha me letërsinë e madhe, kanë pasur një konflikt të vazhdueshëm. Prandaj, siç e përmendi edhe zoti kryetar i Bashkisë, unë kam thënë se letërsia dhe pushteti tiranik janë armiq natyralë. Pra e vërteta është e njohur, kështu është. Por ka diçka më tutje: asnjë regjim tiranik në botë nuk e ka marrë kaq seriozisht luftën kundër letërsisë, ashtu siç e ka marrë komunizmi. Ka qenë rreziku më i madh që ka njohur letërsia në botë. Unë do t’jua vërtetoj këtë gjë katërcipërisht. Le të bëjmë krahasimin midis luftës që i bëri nazizmi letërsisë dhe luftës që i bëri komunizmi. ?farë bënë nazistët? Mblodhën disa mijëra libra nëpër sheshe dhe i digjnin në mënyrë demonstrative, kjo bëri një bujë të madhe në botë, natyrisht zgjoi një tmer, por tmerri ishte i sipërfaqshëm. ?farë mund t’i bëje letërsisë duke djegur mijëra libra? Asgjë. Ato libra ishin nëpër familje, kudo, ata shkrimtarë jetonin ose ishin në mërgim, letërsia bëhej më e fuqishme nga kjo, bëhej martire vërtet. Prandaj lufta e nazizmit me letërsinë ishte fare amatoreske dhe mendjelehtë po ta krahasoje me atë që bëri komunizmi. ?farë bëri komunizmi. Nuk dogji kurrë libra nëpër sheshe, nuk bëri kurrë gjëra spektakolare, të tmerrshme, nuk vari kurrë shkrimtarë në një shesh, shkrimtarët e pushkatuar kanë qenë shumë të rrallë, në krahasim me pjesën tjetër të popullsisë. Përkundrazi, shkrimtarët shpeshherë nderoheshin, atmosfera ishte festive, domethënë ishte krej e kundërta me atmosferën e tmerrshme që krijuan gjermanët. Kurse në të vërtetë, letërsia në regjimet komuniste letërsia do të vdiste përfundimisht nëse vazhdonte ajo gjendje. Përse do të vdiste? Një letërsie nuk ka ç’i bën as burgimi i shkrimtarëve, bile as ekzekutimi i tyre, dhe komunizmi ishte i pari regjim që e kupttoi se me terror të drejtërpërdrejtë letërsisë nuk ke ç’i bën. Prandaj komunizmi bëri një shpikje, një zbulim shumë të madh, të jashtëzakonshëm, mund të përdoret fjala “një zbulim gjenial” për një gjë kaq të tmerrshme. Dhe cili ishte zbulimi? Komunizmi zbuloi që varrin një letërie mund t’ia bëjnë vetë shkrimtarët. Dhe ai filloi aksionin me afat të gjatë, të krijojë shkrimtarë që të varrosin artin e tyre. Domethënë, një lloj që të bëj një krahasim shumë konkret, po ta përfytyrojmë letërsinë si një ngrehinë të madhe, komunizmi nuk donte të përdorte as topat as buldozerët për ta shkatërruar, por ai u përpoq që të krijonte tullën dhe gurin të degjeneruar. Kështu nuk ishte nevoja të binte ndërtesa me bujë; duke qenë tulla dhe guri të degjeneruar, ndërtesa tretej vetvetiu pas ca kohe. Kjo është ajo që komunizmi u përpoq të krijonte shkrimtarë të tipit të ri. Domethënë, në një anë ishte njeriu i ri në përgjithësi, dhe brenda këtij njeriu ishte shkrimtari i tipit të ri, shkrimtari që e shkatërron letërsinë duke mos qenë i ndërgjegjshëm që po e prish, kështu u krijuan mijëra e mijëra shkrimtarë pa asnjë vlerë, të cilët shpeshherë me sinqeritet, e varrosnin letërsinë. Midis kësaj turme të pafund shkrimtarësh, ajo që nuk parashikoi komunizmi ishte se dilnin herë pas here shkrimtarë që nuk kapeshin nga kjo hipnozë. Ishin këta individë të rrallë që e mbajtën gjallë letërsinë. Domethënë kjo ishte jashtë parashikimit të kohës. Kështu, në kohën më të errët të stalizimit në Rusi, aty-këtu dukeshin shkrimtarë të mëdhenj, të vetmuar, shpesh të dënuar, shpesh të padënuar, por të bojkotuar shpesh, dhe kështu kjo ndodhi pothuajse në çdo vend. Por ishin shumë të rrallë këta shkrimtarë. Cili ishte sekreti që disa shkrimntarë e ruajtën letërsinë, siç ruhet flaka e tempullit? Kjo nuk u bë me gjeste spektakolare, të bujshme, kjo u bë në mënyrë të natyrshme, këta shkrimtarë të rrallë e nderonin letërsinë me shumë se çdo gjë, më shumë se pushtetin., këta e nderonin letërsinë më shumë se fenë. Dhe kjo dashuri i shpëtoi që të mos bien në hipnozë. Kjo dashuri bëri që atyre t’iu duket e shenjtë dhe e shtrenjtë vetëm letërsia dhe asnjëherë shteti. Ky është çelësi i së vërtetës. Dhe kështu me dashuri ata e shpëtuan veten e tyre dhe letërsinë. Pak e shumë kjo ka ndodhur, sepse letërsia është nga gjërat më të fuqishme në botë kur e do, dhe është gjë e pavlerë kur nuk e do. Unë kam thënë njëherë në një intervistë për të shpjeguar këtë ide, që mua më ka çuar letërsia drejt lirisë dhe jo liria drejt letërsisë, kur kam qenë i vogël, kur kam filluar ta dua letërsinë, unë nuk e dija ç’ishte liria, sepse një fëmijë, një adoleshent, zakonisht nuk e di ç’është liria, nëse nuk ia shpjegon familja. Dhe mua, duke dashur letërsinë, ajo më çoi drejt lirisë. Pyetje-përgjigje PYETJE: -Një nga synimet e ideologjisë komuniste ishte krijimi i njeriut të ri socialist dhe për këtë donte ndihmën e letërsisë, të shkrimtarëve, si e shpjegoni faktin që u arrit të krijohej ky “njeri i ri”? KADARE: -Ju ia dhatë vetë përgjigjen pyetjes. Ju thatë letërsia do ta ndihmonte regjimin për të krijuar njeriun e ri, letërsia në këtë rast kishte një mision të keq të rëndësishëm. Përderisa nuk u arrit të krijohej njeriu i ri, do të thotë se një pjesë e letërsisë nuk e ndihmoi regjimin për këtë gjë. Tani, meqë unë dëgjova shumë lavdërime për veten, po bëj dhe unë një lavdërim për veten time, më falni. Unë kam botuar mbi 30 libra në Shqipëri, në asnjë nga këto libra ju nuk gjeni dot njeriun e ri, ose mund të gjeni kaq pak, një për qind të veprës time. Pra, letërsia, jo vetëm e imja, por edhe e kolegëve të tjerë i bëri një rezistencë të tërthortë regjimit. PYETJE: -Sot, emigrantët shqiptarë, fshatarët dhe punëtorët shqiptarë sot, a janë të lirë? KADARE: -Unë po ju jap një përgjigje më të përgjithshme, po flasim për gjithë kombin shqiptar. Teorikisht kombi shqiptar, popullata shqiptare, është e lirë, teorikisht edhe ju jeni të lirë. Realisht, as populli shqiptar nuk është plotësisht i lirë dhe as ju natyrisht, sepse nuk mund të jetë i lirë një popull që ka probleme të rënda ekonomike. ?do vend probleme të rënda, por çdo vend e gjykon vetë është apo s’është i lirë. Mendimi filozofik shqiptar sot e pranon që Shqipëria nuk është e lirë plotësisht, nga ky shkak. Kjo do të thotë se mendimi shqiptar është i lirë, ndërkaq, derisa pranon ta thotë këtë gjë. PYETJE: -Do t’ju lutesha të më përgjigjeshit në një pyetje të dyfishtë: Vepra juaj lidhet nga njëra anë me Kanunin dhe nga ana tjetër me tragjedinë. Dhe së dyti cilët kanë qenë shkrimtarët e huaj që kanë ndikuiar në veprën tuaj. KADARE: -Ju falënderoj që e njihni veprën time, por e keni njhojen të kufiozuar dhe nuk keni faj, pse unë kam shkruar shumë libra. Unë kam shkruar dy-tre libra për kanunin, kjo s’do të thotë asgjë, ndoshta keni lexuar pikërisht këto. Këto janë vepra që unë i çmoj shumë, janë nga më të njohura në botë, prandaj unë ju falënderova. Lidhur me shkrimtarët europiane që kanë ndikuar në formimin tim, në fillim ka qenë Shqkspiri që më ka tërhequr për shkak të shtrigave të fantazmave, domethënë më tërhoqi si adoleshent, pastaj kam njohur Don Kishotin e Servantesitm që më bëri një korrigjim të formimit tim letrar, sepse nuk ma la të bëhesha një shkrimtar me obsesion të errët, tragjik, po më dha dimendionin e humorit që është tepër i çmuar për letërsinë. Pastaj kam njohur tragjedinë greke me letërsinë realiste europiane, ku një pjesë e zinte padyshim letërsia ruse. Padyshim kjo është tabloja, më vonë jam njohur me shkrimtarët e mi tepër të preferuar, Kafka është një shkrimtar që e çmoj shumë dhe i fundit ka qenë Xhojsi, që ishte më i vështiri nga të gjithë. PYETJE: -Më pëlqeu shumë analiza që i bëtë lidhjeve të letërsisë me komunizmin, nëse kuptova mirë, ku thatë se një brez letrarësh u përpoqën të bëheshin varrmihës të letërsisë. Doja të pyesja, sistemi i sotëm politik në sistemin liberal, mos vallë janë ndryshuar rolet, mos varrmihësit janë lexuesit, spektatorët? KADARE: -Nuk përjashtohet që populli ta shkatërrojë letërsinë, kjo duket si blasfemi, por është e vërtetë. Pse e thashë këtë gjë që tingëllon kaq e rëndë? Mund të qëllojë që lexuesi i orientuar keq ta rrezikojë deri në zhdukje përkohësisht letërsinë, duke e bojkotuar p.sh., duke mos dashur të lexojë më, duke u tërhequr kur karakteri tregtar i saj arrin një skajshmëri të tmerrshme. Por ky është një skenar katastrofik që unë nuk e besoj. Problemi është shumë i vjetër. Do të më lejoni të përsëris diçka që lidhet me tragjedinë greke. Gjatë kohës së teatrit grek, pa pasur rrezik të shkatërrimit të teatrit nga spektatorët. Në fazën e parë). Spektatorët ndërhynin në skenë, shanin aktorët kur s’u pëlqente ndonjë fjalë, godisnin sidomos dramaturgun, padyshim regjisotër e të gjithë. Kjo ka qenë në fazën e parë, derisa shteti i Athinës vuri rregullat që spektatorët nuk kishin të drejtë të fudnin hundët në punët e teatrit. Kjo është një gjë jo shumë e njohur, e kam gjetur në një studim të Shilerit për teatrin grek. Shileri ishte marrë me këtë, duke treguar se kishte një moment që populli rrezikonte të shkatërronte teatrin grek. Atëherë, sipas Shilerit, teatri mori masa që t’i rezitojë spektatorit. Dhe kështu. Gjithmonë sipas Shilerit, u krijua kori i tragjedisë antike. Kori ishte përfaqësuesi i popullit në skenë, domethënë, i thuhej popullit që ju keni përfaqësues në skenë që do të komentojnë ngjarjen, pra ju s’keni të drejtë të fusni hundët në punët e teatrit., kështu ka nisur ky problem që është i prjetshëm. Domethënë letërsia, arti kanë nevojë të mbrohen edhe nga shteti, edhe populli. PYETJE: -Nuk ju njoh personalisht, por ju njoh nga veprat tuaj dhe ju jam mirënjohës. Pyetja ime e parë se cilët janë shkrimtarët grekë që ju preferoni dhe e dyta, kur mendoni ju se Shqipëria do të futet në Europë. KADARE: -Unë e njoh relativisht letërsinë e re greke, nuk mund të them se kjo lloj letërsie njihet në Shqipëri në atë masë që njihet letërsia ime në Greqi. Por janë sidoqoftë tre katër shkrimtarë grekë që njihen shumë mirë. Vendin e parë e zë Kazanxakis, pastaj vijnë dy poetët e mëdhenj, Seferis dhe Elitis, dhe pastaj shkrimtarë të tjerë janë njohur me mënyra të kufizuara, por sigurisht janë njohur, por megjithatë nuk është një gjendje e kënaqëshme midis dy fqinjëve. Lidhur me problemet e Shqipërisë me Europën. Ideja e Europës është një ide pozitive për gjithë popujt e Ballkanit që janë jashtë saj, unë shpresoj që kjo ide pozitive të jetë një ide stimulante për gjithë këta popuj. Po të flasim për grupin e vendeve që nuk kanë hyrë ende në Europë, përbërë nga Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi Serbia dhe Bosnje, është hera e parë në historinë e tyre shumëshekullore, që këta popuj i bashkon një ide e përbashkët pozitive, që është ideja e Europës. Unë shpresoj që kjo ide do të lozë një rol jashtëzakonisht pozitiv për afrimin e këtyre popujve që gjithmonë kanë pasur ide të kundërta, njeri kundër tjetrit. Një rol të veçantë në hyrjen e Ballkanit në Europë, e ka gjithmonë Greqia, vendi i parë dhe më i vjetër ballkanik europian. PYETJE: -Cili është mendimi juaj për letërsinë postkomuniste shqiptare. KADARE: -Ka sigurisht një zhvillim të letërsisë në Shqipëri, por këtë unë nuk e ndjek dot dhe shumë njerëz nuk e ndjekin dot, sepse për të ndjekur një letërsi ka vetëm një kusht: që kritika letrare të të ndihmojë. Për fat të keq në Shqipëri është çoroditur kritika letrare dhe nuk ka jetë fare. PYETJE: -Në sistemet totalitare komuniste artistët ishin shumë të shtypur. Në disa vende, si p.sh., në Hungari pati shumë artistë që u vetëvranë, dhe më pas vinte Gjermnai Lindore. Doja të pyesja, si reagonin artistët shqiptarë? Dhe e dyta, nëse në fillimet e komunizmit besonit tek komunizmi? KADARE: -E para, atë që thoni ju, një lloj lëvizje qoftë dhe fare të zbehtë kundër regjimit, fillon atëherë kur regjimi jep shenjën e parë të zbutjes. Në kohën e stalinizmit klasik në Rusi nuk kishte asnjë lëvizje liberale, asnjë shenjë dhe ajo filloi vetëm pas vdekjes së Stalinit, kur Hrushov bëri zbutjen e parë. Për fat të keq, vendi ynë, Shqipëri, nuk ka pasur Hrushov, ka pasur vetëm Stalin. Domethënë Enver Hoxha ishte po aq i ashpër sa Stalini dhe askush nuk mund të bënte asgjë, absolutisht. Sepse njeriu që do të bënte lëvizjen më të vogël, do të pushkatohej menjëherë. Në të gjitha vendet komuniste, reagimi ka ndodhur gjithmonë pas vdekjes së Stalinit, jam i sigurt se po të vdiste Enver Hoxha më 1953-shin, kur vdiq Stalini, Shqipëria do të ishte çliruar që atëherë nga komunizmi. Sa i përket besimit të komunizmit: ja dy lloj njerëzish: ata që besonin sinqerisht në parimet, për arsye të familjes komuniste, ose të edukimit komunist në shkollë, në fëmini. Kjo ishte afërsisht gjysma e Shqipërisë. Gjysma tjetër nuk besonte. Përse? Për ndonjë inteligjencë superiore? Jo. Arsyeja e parë familja, në familjet e prekura, sigurisht që njerëzit nuk besonin komunizmin. Domethënë përcaktimin në Shqipëri e bënte kryesisht familja. Nuk ka ndonjë filozofi të madhe. Nuk mund të thuhet se gjithë ato turma që bërtisnin në miting “Rroftë Partia”, besonin komunizmin. Gjysma ishin ose të ftohtë, ose kundra. Dhe kështu vazhdoi gjer në fund...

Ndaje me miqte