Flet fotografi që përjetësoi Arben Brocin: Si e përjetova 2 prillin 1991

02 Prill 2016

Janis Dhimu është ndër artistët më të respektuar të fotografisë, në shkallë botërore, me ekspozita në galeritë më prestigjoze të planetit dhe me botime në shumë gjuhë të botës. Vepra e tij e fundit është “Shqipëri, imazhe në kapërcim”, me fotografi nga Shqipëria, në vitet 1990-1991, kur vendi i hyri rrugës së ndarjes nga sistemi komunist që kishte sunduar prej gjysmë shekulli. Janë fotografi që pjesës më të madhe të shqiptarëve do t’u sjellin ndërmend pamje të harruara apo që secili i ka shtyrë me forcë në skutat e shpirtit, si ngjarja dhe bëma që nuk don t’i kujtojë. Por që janë ndërkaq të nevojshme, pse, siç thotë gjatë intervistës fotografi grek, “duhet të mendojmë se ku ishim që të dimë se ku do të shkojmë”. Libri më përpara u botua nga Francë, ndërsa tash së fundi qarkulloi edhe në greqisht, me parathënie të shkrimtarit të madh shqiptar Ismail Kadare. Ndonëse të dy ata janë miq, Ismail Kadare nuk e fsheh një ndjenjë pezmi, pse siç shkruan, “imazhet e zhveshura të njerëzve dhe peizazheve shprehin një trishtim të patreguar”. Por Kadare i referohet edhe Dantes dhe Komedisë së tij hyjnore, me tri situatat e njeriut: ferrin, purgatorin dhe parajsën, duke vënë në dukje se në librin e fotografit grek gjendemi para ferrit dhe një pjese të purgatorit. Kadare shpreson ose ndjell që Janis Dhimu të realizojë edhe pjesën e “parajsës”. Zoti Dhimu u tregua menjëherë i gatshëm për realizimin e kësaj interviste. Dhe kjo gatishmëri nuk buronte thjesht në interesimin e tij për publicitetin e librit të fundit. Gjatë bisedës së përzemërt me të, disa herë zëri iu drodh nga mallëngjimi, tek kujtonte ndodhi nga vizitat e tij në Shqipëri. Ishte ai mallëngjimi njerëzor që “tradhton” një dashuri të veçantë për vendin dhe njerëzit e tij. Vizitat e Janis Dhimu në Shqipëri filluan në momentet e fundit të sundimit të komunizmit në Shqipëri, dhe vazhdojnë deri më sot. Sidomos fotografitë që i përkasin periudhës së hershme të pluralizimit, zgjedhjet e 31 marsit 1991 dhe, më së shumti fotografitë nga ngjarjet e Shkodrës të 2 prillit, përbëjnë dëshmi ndoshta unikale. Dhe për më tepër, nuk janë fotografi që i bëri dikush kalimthi, me një aparat amator e rrjedhimisht me këndvështrim amatori. Janë fotografi të një mjeshtri të madh, i cili, nëpërmjet rrokjes së momentit, na sjell të gjallë atmosferën e atyre ditëve. Atmosferë, që besoj se tashmë pajtohet shumëkush, mbartte një heroizëm të paparë, teksa shqiptarët e vranë përfundimisht frikën që u kishte injektuar sistemi paranojak monist. Më poshtë vijon intervista e realizuar në studion e fotografit të njohur ROBERT GORO: Zakonisht, kur flasim për një përmbledhje me fotografi, përdorim fjalën “album”. Unë do të preferoja ta quaja libër, pse përmbajtja e veprës suaj të fundit, Shqipëria, imazhe në kapërcim, për mendimin tim i përket më së shumti një ndërlidhjeje midis letërsisë dhe publicistikës, por edhe gazetarisë. Nëse pajtoheni me këtë konstatim, kjo është një përzgjedhje e ndërgjegjshme e juaja, apo vjen vetvetiu? JANIS DHIMU: Jam dakord me ju. Nëse vjen në mënyrë të vetvetishme, nuk e di, por që fotografoja spontanisht, po. E vërteta është se, ndonëse kisha publikuar disa fotografi me temën e Shqipërisë, në Francë në 1990, 1991, nuk u ula të shoh punën time, derisa botuesi i Acte Sud më sugjeroi të bënim një libër dhe një ekspozitë. Atëherë e mblodha gjithë punën time, dhe fillova të përzgjedh, të bëj kritikë dhe të lë ato që besoja se ishin më të rëndësishme. E dini, mendoj se si artist punon edhe spontanisht, por lipset edhe metodika. Ato tri katër herë që shkova në Shqipëri, sigurisht që nuk mendoja se po shkoj të bëj një libër për Shqipërinë. Shkoja që të fotografoja jetën dhe gjendjen në Shqipëri. Dhe duhet t’ju them se në fillim, ishte shumë e vështirë, kisha shkuar si turist dhe na shpinin si tufë, sot këtu, nesër atje dhe ishte shumë e vështirë të fotografoje, medja mund të them se autoriteteve nuk u pëlqente. ROBERT GORO: Më falni, kur pikërisht ishte kjo, për kë periudhë bëhet fjalë? JANIS DHIMU: Vizitën e parë e bëra në pranverë të vitit 1990, pastaj bëra dhe një udhëtim tjetër në verë, dhe së treti në nëntor- dhjetor. Kur shkova më 1991, për zgjedhjet e marsit të atij viti, e kisha shumë më të lehtë, pse tashmë kisha shkuar edhe si korrespondent i huaj, ndërsa më parë thoshja jam turist. ROBERT GORO: Në fotografitë që ju keni realizuar, ashtu si dhe në vepra të tjera, me tematikë Greqinë, bie fjala, në qendër është njeriu. Madje edhe aty ku objektivi fokusohet vetëm në objekte të ngurta, ato funksionojnë si personazhe të gjallë. Kompozicioni shpeshherë të jep përshtypjen sikur objektet janë vendosur me dorë. A ka ndonjë sekret për ta “robëruar” plotësisht çastin? JANIS DHIMU: Shumë pyetje e bukur. E vërteta është se asnjëherë nuk inskenoj, madje dhe me objektet që thatë. Kurrë nuk i them dikujt, shko pak më tej, apo qëndro këtu. Ajo që besoj është se ka të bëjë me syrin e shpejtë, vështrimin e shpejtë. Të shohësh diçka dhe të kuptosh se çfarë do të ndodhë më tej, të përgatitesh domethënë për atë që di të ndodhë dhe të kesh aftësinë teknike që të fiksosh atë që ka për të ndodhur. Dhe pastaj natyrisht, të kontrollosh nëse ishte ajo që doja të ndodhë. Kështu që besoj se është diçka që edhe unë, edhe fotografë të tjerë, ata që merren me atë që i themi fotografi e rrugës, domethënë ecën në rrugë, sheh situata, përgatitesh dhe përpiqesh të rrokësh çastin, të plotësosht në një të mijtën e sekondës, një pamje të tërë. Sa i përket kuadrimit, organizimit të pamjes, besoj se është shumë e rëndësishme, këtë besoj dikush e ka ose nuk e ka. Kompozicioni i fotografisë është shumë i rëndësishëm, ku duhet ta shkrepësh aparatin, duhet ta ngresh objektivin pak më lart, apo ta ulësh pak më poshtë... do të përdor një fotografi që t’u ilustroj këtë që thashë, po ecja rrugëve të Tiranës, nga larg pashë një plakë që mbante një bukë. Për mua, atë kohë, buka që mbanin me vete shqiptarët në rrugë, pa e mbështjellë, ishte shumë e rëndësishme. Simbolizonte atë gjënë shumë të thjeshtë me të cilën jetonin, edhe ne dikur në Greqi e kishim këtë, i thoshnim bukës bukëz. Ndërsa plaka ishte atje, poshë që po vinte një makinë ushtarake. Atëherë thashë, nëse qëndroj këtu ndodh që kalon edhe plaka këndej, ndoshta arrij të kap atë që dua. Sepse makina ushtarake ishte një karakatinë, gjysmë e shkatërruar, që dëshmonte se në ç’gjendje ndodhej ushtria shqiptare në atë peridhë dhe ku ishte jeta e plakës. Këto ndodhën për një të kijtë të sekondës.. ROBERT GORO: Siç e thotë dhe titulli i librit, ato janë imazhe të fiksuara gjatë një një kapërcimi historik që po bënte Shqipëria, nga periudha e sundimit komunist, i cilësuar si më i egri në gjithë vendet e ish kampit socialist, në një shoqëri të hapur. Përse vendosët t’i publikoni pikërisht tani, kur po mbushen dy dekada nga ato ngjarje? JANIS DHIMU: Besoj se fuqia e fotografisë, kur jeton disa momente që janë të rëndësishme, fuqia e fotografisë pra, është historike. Sepse regjistron ngjarje dhe situata të cilat ta japin ndjesinë se ishin gjërat atëherë. Përse tani? Besoj se edhe Shqipëria ka nevojë për njohur vetëveten, nuk e njoh kaq mirë Shqipërinë, unë njoh Shqipërinë e asaj periudhe, përmes fotografive të mia. Edhe unë, kur më propozoi botuesi francez kisha një mëdyshje dhe thoshja, përse tani? Mirëpo, kur ndenjta dhe e seleksionova gjithë punën, pashë se ajo ishte një dokument, një dokumet i asaj periudhe, ndërsa në fund ka edhe një moment historik, teksa kam fiksuar atë që ndodhi në Shkodër në prill 1991. ROBERT GORO: Si ndodhi që u gjendët në Shqipëri në atë periudhë? Si vendosët të shkonit, çfarë ju shtyu? Cili ishte imazhi që ju kishit për Shqipërinë, sa pa shkuar vetë atje? JANIS DHIMU: E vërteta ishte se nuk kisha asnjë dijeni për Shqipërinë dhe prandaj vendosa të shkoj. Doja të shkoj pse kisha interes të mësoj se si ishte një vend që jetonte për kaq vite i izolura, që ndodhej jashtë kohës dhe hapësirës së pjesës tjetër të Europës. Dhe që nga hera e parë e kuptova se më kujtonte shumë gjëra, më kujtonte Greqinë e viteve 1950, jo pse kishim jetuar edhe ne në një regjim kaq mizor. Por varfëria, dinjiteti i njerëzve, mënyra e jetesës, ruajtja e disa gjërave që mua më emocionuan, njerëzit ishin shumë të përzemrët, donin të të njihnin, vinin dorën në zemër për të treguar se si ndiheshin. Kishte diçka që më kujtonte ndjenjat e mia fëminore në Greqinë e pas luftës civile. Më vonë, kur filluan të vinin emigrantët e parë, krijova lidhjen me prindërit e mi, që edhe ata kishin emigruar në Amerikë për një jetë më të mirë. ROBERT GORO: Në kapitullin për refugjatët ka edhe fotografi nga Brindizi. U ndodhët rastësisht atje, apo shkuat enkas për të ndjekur refugjatët shqiptarë? JANIS DHIMU: Ka qenë korriku i vitit 1990. Mësova se një anije do të shkonte në Durrës t’i merrte refugjatët e ambasadave e t’i çonte në Itali. Hipa në atë anije dhe e bëra gjithë rrugën bashkë me refugjatët, deri në Brindizi. Madje isha i vetmi fotograf në bordin e anijes. Pastaj kam bërë fotografi të tjera në Shqipëri, me njerëzit para konsullatave duke mbajtur në duar fotografitë e të afërmve të tyre, që nuk e dinin se ku i kishin dërguar. ROBERT GORO: Fotografitë e librit janë të gjitha me ngjyra. Por ato kanë tone kaq të theksuara grafike, a thua se janë bardhë e zi. Kjo është rezultat i efekteve teknike që keni bërë më pas, apo është edhe kjo rezultat i çastit? JANIS DHIMU: Eshtë shumë interesante kjo vërejtja juaj, sepse unë kryesisht fotografoj bardhë e zi, librat e mi të mëparshëm janë me fotografi bardhë e zi. Syri im është mësuar të shohë dritë, kontrast dhe volum. Por një gjë tjetër që më ka bërë përshtypje në Shqipëri, është se ka shumë ngjyrë, brenda varfërisë, kishte ngjyxra të theksuara. Madje mbaj mend se kishte ardhur një fotograf zvicerian e më tha që kur pashë fotografitë e tua me ngjyra të botuara në një revistë franceze, vendosa të vij në Shqipëri të bëj fotografi me ngjyra. ROBERT GORO: Duhet t’ju falënderoj pse në ato kohë të zymta ju i paskeni bërë reklamë ngjyrave të Shqipërisë... JANIS DHIMU: Po, tamam (qesh). Dhe tani që shkova me gruan time, po vëreja se ka një jeshile të theksuar, të çuditshme, po ashtu violeta, ka sipërfaqe të tëra me këto ngjyra. Kështu që kjo që thoni është shumë e saktë. ROBERT GORO: Një grup fotografish pasqyrojnë ngjarjet e 2 prillit 1991 në Shkodër, ku gjatë demonstratave antikomuniste u vranë 3 persona dhe u shkatërruan godinat e nomenklaturës. Do të ishte me interes të dinim edhe se si u ndodhët atje dhe a patët ndonjë incident që ju ka mbetur në mendje... JANIS DHIMU: Eshtë një nga eksperiencat më të fuqishme të jetës sime, ajo që kalova në Shkodër. Kisha qenë një fshat të vogël, që na e kishin treguar si një model të fshatit komunist dhe aty do të mund të shihnim se si votonin në zgjedhjet e para të lira të Shqipërisë. Pasdite u kthyem në Tiranë dhe vjen një gazetare franceze e më thotë se se në Shkodër ka ndodhur diçka. Më pyeti nëse doja të shkonim atje. Arritëm në Shkodër. Atë mbrëmje aty po zhvilloheshin demonstrata. Nuk e kam mësuar akoma nëse në atë moment ishte vrarë Arben Broci. Por mbaj mend se si policia filloi të egërsohej dhe u nis drejt meje, një grup të rinjsh më mori në mbrojtje dhe si një cunami më hoqën prej andej. As që mbaj mend se ku fjeta e si fjeta. Të nesërmen shkova në shtëpinë e Arbenit, kam fotografuar edhe Berishën tek hyn në atë shtëpi (Berisha ndërkaq më njihte, pse kisha bërë dhe fotografi të tjera të PD-së e ai më thërriste ‘miku ynë grek’). Aty isha i vetmi fotograf. Kam ndjekur gjithë procesionin, u mblodh e gjithë Shkodra, ishte një lumë njerëzish, me tre arkivolet përpara. Isha shumë e emocionuar. Bëja disa shkrepje dhe më duhej vazhdimisht të ndaloja që të fshija sytë e përlotur. Ajo që më ka emocionuar më shumë ishte se kur dolëm në rrugë, po përpiqesha të ngrija aparatin e të bëja një fotografi të arkivolit të Arben Brocit me njerëzit (tani që po e kujtoj, mallëngjehem). Atëherë një grup të rinjsh më mbajtën mbi supet e tyre që të mund ta bëja shkrepjen. Ishim të gjithë një, pavarësisht nëse unë nuk dija shqip, por kuptoheshim dhe ndjenim të njëjtën gjë. ROBERT GORO: Ismail Kadare, në parathënien e librit shpreh brengën se se fotografitë tuaja paraqesin një imazh të zymtë të shqiptarëve, atë imazh që i bën europianët të thonë, citoj Kadarenë “Këta nuk janë si ne”. Tani, pasi keni shkuar kaq herë në Shqipëri, dhe në Greqi ndodhen rreth një milion shqiptarë, a mendoni se ai imazh i njëzet viteve më parë ka mbetur pa u ndryshuar? JANIS DHIMU: Jo, imazhi sigurisht ka ndryshuar, por unë dua t’ju them se nuk jam dakord me Kadarenë. Nuk jam dakord, pse besoj që ajo që regjistrojnë fotogratitë e mia nuk e tregojnë shqiptarin si ajo që thotë Kadare, për mua e tregojnë human, e tregojnë të mbartë dhimbje, e tregojnë të varfër, e tregojnë në një gjendje që ndoshta edhe qan për fatin e vet. Mirëpo nga ana tjetër e tregojnë përmes ngjarjeve që ishin të trishtueshme. Kjo gjendje sigurisht ka ndryshuar. Dhe për mua, shumë herë duhet të mendojmë se ku ishim që të dimë se ku do të shkojmë. Edhe vetë Kadare në tekstin e parathënies së vet, shkruan se fotografia e Arben Brocit, i bukur në vdekjen e vet simbolizon, dhe fuqinë e bukurinë e njeriut që rezistoi dhe e vranë. Dhe u emocionova shumë kur shkova tash së fundi në Shkodër dhe pashë se kishin ngritur një përmendore madhështore për Arben Brocin dhe të tjerët që ranë atëherë për demokracinë. Fotografitë nuk tregojnë shqiptarë të mjerë, ndonëse ka një lloj mjerimi në ato fotografi. Por në thelb tregon në mënyrë të plotë se çfarë ishte Shqipëria në atë kohë. Po i referohem fotografisë që mbyll librin, me fletët e djegura të dosjeve që vërtetiten në qiellin dhe rrugët e Shkodrës dhe njerëzit shetisin apo ngasin biçikletat, vazhdojnë jetën e tyre. Do të thoja se është një libër që flet për fillimin dhe fundin e një epoke. * Falënderojmë agjencinë fotografike “Apeiron” që ne lejoi botimin e fotografive nga libri i Janis Dimou “Shqipëria, imazhe në kapërcim”, bot. 2008 (Publikuar së pari në gazetën Tribuna, 27 shkurt 2009

Ndaje me miqte